Мазмұны

9.1 Жалпы мәліметтер

сілтілердің ерітінділерінде ериді.
500 – 700 ℃ дейінгі температурада бериллий ядролық реакторларда жылу тасымалдағыш бола алатын балқытылған металдармен және қорытпалармен байланыста тұрақты болады. Оларға мыналар жатады: висмут, Bi - Pb, Bi - Pb - Sn қорытпалары, натрий, калий, Na - K қорытпалары, қорғасын.
Балқытылған бериллий көміртегімен (Мо2С карбидін түзу үшін) және бериллийдің оттегіге жоғары жақындығына байланысты MgO, Al2O2, CaO, ZnO2 сияқты күшті және отқа төзімді оксидтермен әрекеттеседі.

Бериллий қосылыстарының қасиеттері
Бериллий оксиді. Бериллий – оттегі жүйесінде тек бір ғана оксид белгілі – ВеО (ақ түсті).
Бұл отқа төзімді қосылыс (tбл - 2550 ℃), химиялық беріктігі жоғары (түзілу энтальпиясы 599 кДж). Ол бериллий оксидінен жасалған отқа төзімді өнімдердің ыстыққа төзімділігін қамтамасыз ететін жоғары жылу өткізгіштігімен ерекшеленеді. 1800 ℃ күйдірілген бериллий оксиді іс жүзінде қышқылдарда ерімейді және балқытылған металдармен (уран, темір, никель, кальций және т.б.) әрекеттеспейді.
рН = 6 - 8 аралығындағы бериллий тұздарының ерітінділерінен бөлінетін бериллий Ве(ОН)2 гидроксиді амфотерлік қасиетке ие: қышқылдарда еріген кезде бериллий тұздарының ерітінділері, сілтілерде еріген кезде - бериллаттар Ме2ВеО2 түзіледі.
Бериллий гидроксиді аммоний карбонатында еріп, кешенді карбонат түзеді (NH4)2(Be (CO3)2). Соңғысы ерітіндіні қайнатқанда аз еритін BeCO3×Be(OH)2×mH2O негізгі карбонатының бөлінуімен ыдырайды.
Бериллий сульфаты - суда жақсы еритін тұз. Аммоний сульфаты бар алюминий мен магнийдің қос сульфаттарына қарағанда, соған сәйкес келетін бериллийдің қос сульфаты аммоний сульфатының ерітінділерінде жоғары ерігіштігін сақтайды. Бұны технологияда алюминийді бериллийден бөлу үшін қолданады.
Фторлы қосылыстары. Бериллий фториді BeF2-түссіз кристалды зат, өте гигроскопиялық. Ол 790 ℃ температурада ериді, 1327 ℃ температурада қайнайды. Суда жақсы ериді (~ 18 моль/л). Бериллий фториді сілтілі металдар мен аммоний фторидтерімен күрделі тұздар түзеді. Технологияда Na2BeF4 және (NH4)2BeF4 тұздары маңызды рөл атқарады. 900 ℃ температурада аммоний фторобериллатының термиялық ыдырауы ВeF2 алады.
Бериллий хлориді - ақ кристалды зат, ауада ылғалды тез сіңіреді. Хлорид 405-440 ℃ температурада ериді (әр түрлі авторлардың айтуы бойынша), 487 ℃ температурада қайнайды.
Органикалық қышқылдардың тұздары. Бериллий органикалық қышқылдардың бериллий гидроксидіне әсері арқылы алынатын жалпы формуласы Вe4O(RCOO)6 бар бірқатар органикалық қышқылдармен негізгі тұздар түзеді. Технологияда бериллий оксиацетаты Вe4O(CH3СOO)6 қолданылады. Бұл тұз 360 – 400 ℃ температурада ыдырамай сублимацияланады.
Бериллидтер. Бериллий бірқатар металдармен металларалық қосылыстар түзеді, олар отқа төзімді, тығыздығы төмен, тотығуға қарсы тұрақтылығы 1500-1600 ℃ дейін: ZnBe13(tбалқу ≈ 1930 0С); ТаВе17(tбалқу ≈ 1980 0С); MoBe12(tбалқу ≈ 1700 ℃).

Қолданылу салалары
Бериллийдің негізгі тұтынушылары - атом техникасы, реактивті авиация және зымыран техникасы, түсті металлургия және отқа төзімді өнеркәсіп.
Атом техникасы. Жылу нейтрондарын ұстаудың кіші қимасы және нейтрондардың шашырауының үлкен көлденең қимасы бериллийді, сонымен қатар оның оксиді мен карбидін атомдық энергетикалық қондырғыларда нейтрондарды бәсеңдеткіш және рефлектор ретінде қолдануға мүмкіндік береді.
Бериллийден атом реакторларының жылу бөлетін элементтерінің қорғаныш қабықтарын дайындау перспективті болып табылады, бұл қабықтағы жұмыс температурасын 500 - 600 оС дейін көтеруге мүмкіндік береді. Бериллийді қолданудың басқа салалары: нейтрондардың радий және полоний - бериллий көздері ретінде, сондай - ақ бериллий фольгасынан Гейгер есептегіштеріндегі және сцинтилляциялық есептегіштердегі терезелерді жасауға болады.
Реактивті авиация және зымыран техникасы. Төмен тығыздықтың, жоғары серпімділік модулімен отқа төзімділіктің үйлесімі бериллийді авиация мен зымыран техникасына арналған құрылымдық материал ретінде қолдануға қолайлы, мысалы, дыбыстан жоғары ұшақтардың қаптамаларын, зымырандардың алдыңғы бөліктерін және т. б.
Бериллийден дәл аспаптардың бөлшектері, мысалы, зымырандар мен жасанды спутниктерді басқару құралдарындағы гироскоптардың карданды біліктері жасалады.
Қорытпалар өндірісі. Бериллиймен легірленген қорытпалардың ішіндегі өте маңыздысы мыс негізіндегі қорытпалар - құрамында 0,5–2% бериллий бар мыс бериллий қолалары. Бұл қорытпалар дисперсті қатайуға қабілетті, бұл олардың механикалық қасиеттерін мыспен салыстырғанда жоғарлатады (қаттылығы 4000 МПа, уақытша кедергісі 1200–1300 МПа). Мысқа енгізу үшін құрамында ~4% бериллий бар мыс бериллий лигатурасы қолданылады. Бериллий қолаларынан машиналар мен аспаптардың жауапты бөлшектері жасалады (серіппелер, клапандар, орындықтар және т.б.). Бериллий қолалары соққы кезінде ұшқын бермейді, сондықтан олардан жарылғыш жағдайларда жұмыс істеуде қолдануға болатын құралдар (қашаулар, балғалар және т. б.) жасалады.
Бериллийді никель және мыс-никельді қорытпалардың беріктігін арттыру үшін, сондай-ақ